Czwartki z socjologią historyczną

Ośrodek Kultury Francuskiej i Studiów Frankofońskich UW, Instytut Socjologii UW oraz Oddział Warszawski Polskiego Towarzystwa Socjologicznego zapraszają na spotkanie z cyklu

Społeczne funkcje mitu Anny Kijowskiej: od identyfikacji grupowych do tożsamości narodowych

Prof. Aleksandr Musin (PIASt PAN, Instytut Historii Kultury Materialnej Rosyjskiej Akademii Nauk, Sankt Petersburg )

Otwierający głos w dyskusji wygłosi dr hab. Adrian Jusupović (IH PAN)

Spotkanie w języku polskim.

Komitet organizacyjny seminarium: Anna Sosnowska, Jarosław Kilias, Adam Leszczyński, Nicolas Maslowski, Michał Rauszer

Opis spotkania:

Bibliografia poświęcona Annie Kijowskiej, jest ogromna – liczy tysiące stron. Jednak informacja o Annie w kronikach średniowiecznych jest ograniczona do dziesięciu wierszy, a “Powieść mionionych lat” zupełnie o niej nie wspomina. Przypuszczenie, że jej właśnie portret razem z rodziną księcia Jarosława Mądrego jest przedstawiony na ścianie soboru Świętej Sofii w Kijowie, to tylko hipoteza naukowa. Wszystko, co nam wiadomo o Annie, znajdujemy w kronikach i tekstach europejskich (Annales Vindocinenses, Gesta pontificum Cameracensium, Chronicon sancti Petri Vivi Senonensis, Glossa Remensis ad Psalterium Odalrici, Vita sancti Lietbertis, Vita Ludovici Grossi Regis, Gervasii Remorum Archiepiscopi epistula ad Alexandrum II Papam, Liber qui modernorum regum Francorum continet actus). Informacje te są związana z jej małżeństwem z królem Francji Henrykiem I Kapetyngem (1051 r.) i z jej drugim małżeństwem z hrabią Raula II de Crépy z Peronne (tpq 1061 r). Znikomą informację dodatkową dostarczają gramoty królewskie z lat 1050-1070.

Z czym wiązać można ten kolosalny rozziew między źródłami historycznymi a refleksją społeczną? Wydaje się, że jest to kwestia kultury pamięci historycznej, bezpośrednio powiązanej z zawodowymi ambicjami grupowymi i psychologią społeczną. W pracach naukowych i w świadomości społecznej to małżeństwo określa się zazwyczaj słowami „egzotyczne”, „zagadkowe”, „niewiarogodne”, lub „niewytłumaczalne”. Jednak krytyczna analiza historiografii naukowej, publicystyki i literatury pięknej wskazuje, że wiele informacji o Anny Kijowskiej jest problematycznych. Przede wszystkim dotyczy to geopolitycznych przyczyn jej ślubu, chrztu w obrządku łacińskim i zmiany imienia na Agnes, związku z nią Ewangeliarza z Reims, ekskomuniki Anny i Raula po ślubie, założenia opactwa w Senlis, nie mówiąc już o datach życia Anny. Autorzy dowolnie interpretują źródła pisane, a ich koncepcje są często „wymysłem artystycznym” wypełniającym braki danych historycznych. Wyraźnie zaznacza się tu wpływ literatury pięknej na prace naukowe. Wymysły i hipotezy pozwalały elitom intelektualnym przypominać o swojej roli społecznej, wykorzystując do tego celu niedostatek informacji. Tradycja „romantyczna” XVII w. wskazująca jako przyczyny małżeństwa urodę i cnoty narzeczonej, zmieniała się w dwóch kierunkach. Kierunki badań i stosunek do Anny Kijowskiej zależały bezpośrednio od stosunków Francji i Rosji w latach 1814-1825, 1890, 1930, 1960, 1980, a w ostatnim czasie – od stosunków Francji, Ukrainy i Rosji (“zaoczna” polemika Władimira Putina i Piotra Poroszenki o “przynależności historycznej” Anny Kijowskiej w obecności prezydenta Francji Emmanuela Macrona w 2017 roku, co wywołało burzliwą polemikę w Internecie). Na ogół obraz Anny Kijowskiej nie odgrywa jednak znaczącej roli w formowaniu tożsamości narodowych, pozostając częścią elitarnych spekulacji. Jednocześnie jednak Anna Kijowska stała się we współczesnej literaturze francuskiej symbolem kobiecej niezależności i samodzielności.

Obiektywna analiza zachowanych źródeł pisemnych burzy pojęcia o szczególnym charakterze ślubu Henryka i Anny. Jego przyczyn należy szukać nie w tak zwanej geopolityce XI stulecia, która wówczas nie istniała, a w konkretnych kwestiach regionalnych Europy Północno-Zachodniej, o których decydował król francuski. W tych czasach nadrzędnym dla Kapetynga zadaniem było przeciwstawianie się Normandii i przyszłemu Wilhelmowi Zdobywcy. Ślub z Anną był dla króla symetryczną odpowiedzią na ślub Wilhelma i Matyldy Flandryjskiej oraz próbą przyłączenia do koalicji antynormandzkiej norweskiego konunga Haralda III Srogiego, który w 1046 roku ożenił sie z Eliżbietą Jarosławówną, siostrą Anny. Ślub Anny z hrabią Raulem był też związany z potrzebą stabilizacji i konsolidacji elit królestwa po śmierci króla Henryka. Oczywiście, gdy rozum śpi, budzą się, jeśli nie potwory, to przynajmniej chimery historiografii i literatury.

Autor dochodzi do wniosku, że przedstawienia historii Anny Kijowską we współczesnej naukowej i społecznej świadomości odgrywa rolę “znacznika spolecznego”. Znacznik ten pozwala na ujawnić wartości grupowe i narodowe w strefe kultury pamięci historycznej, która może różnić się od polityki historycznej pamięci.